Πολυγλωσσία: Με ποιον τρόπο καθυστερεί τη γήρανση του εγκεφάλου

Με τον μέσο όρο ζωής να αυξάνεται παγκοσμίως, μια από τις μεγάλες προκλήσεις είναι η διατήρηση της γνωστικής υγείας σε μεγαλύτερες ηλικίες. Πολλοί άνθρωποι αντιμετωπίζουν προβλήματα μνήμης, συγκέντρωσης ή καθημερινών δραστηριοτήτων καθώς μεγαλώνουν. Η πολυγλωσσία – δηλαδή η ικανότητα να μιλά κάποιος περισσότερες από μία γλώσσες – φαίνεται ότι προσφέρει σημαντικά οφέλη και λειτουργεί ως ένα είδος «νοητικής άσκησης» που μπορεί να προστατεύσει τον εγκέφαλο από τη γήρανση με την πάροδο των ετών.

Πώς τα πολλαπλά γλωσσικά συστήματα «εκπαιδεύουν» τον εγκέφαλο

Οι άνθρωποι που γνωρίζουν δύο ή περισσότερες γλώσσες διατηρούν ενεργές στον εγκέφαλό τους όλες τις γλώσσες που γνωρίζουν. Κάθε φορά που θέλουν να μιλήσουν, πρέπει να επιλέξουν ποια γλώσσα θα χρησιμοποιήσουν και να «καταστείλουν» τις υπόλοιπες ώστε να μην παρεμβαίνουν. Αυτή η διαδικασία —της εναλλαγής γλώσσας, της αναστολής ανεπιθύμητων λέξεων ή της ανάκλησης του σωστού λεξιλογίου— αποτελεί συνεχή νοητική δραστηριότητα.

Αυτή η «άσκηση» ενεργοποιεί και ενισχύει συγκεκριμένα εγκεφαλικά δίκτυα, κυρίως αυτά που σχετίζονται με την προσοχή, τον έλεγχο της συμπεριφοράς (executive control) και την αναστολή μη σχετικών πληροφοριών. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής, αυτή η καθημερινή χρήση πολλαπλών γλωσσών μπορεί να συμβάλει στη διατήρηση της εγκεφαλικής ευελιξίας.

Μεγάλη μελέτη σε Ευρώπη: Πολυγλωσσία και «βιολογική νεότητα»

Μια πρόσφατη, μεγάλης κλίμακας έρευνα, στην οποία συμμετείχαν πάνω από 86.000 υγιείς ενήλικες ηλικίας 51–90 ετών από 27 ευρωπαϊκές χώρες, δείχνει ισχυρή συσχέτιση μεταξύ πολυγλωσσίας και πιο «νεανικής» βιολογικής ηλικίας. Οι επιστήμονες χρησιμοποίησαν ένα προηγμένο μοντέλο μηχανικής μάθησης (machine-learning) για να υπολογίσουν την βιοσυμπεριφορική διαφορά ηλικίας («biobehavioral age gap») κάθε συμμετέχοντα.

Το μοντέλο εκτιμούσε την ηλικία ενός ατόμου βάσει δεδομένων όπως καθημερινή λειτουργικότητα, μνήμη, επίπεδο εκπαίδευσης, κινητικότητα, αλλά και καταστάσεις υγείας (π.χ. καρδιακά νοσήματα, προβλήματα ακοής). Στη συνέχεια, συνέκριναν αυτή την «προβλεπόμενη βιολογική ηλικία» με την πραγματική του ηλικία.

Όσοι είχαν «αρνητικό χάσμα» (δηλαδή έδειχναν νεότεροι από ό,τι ήταν στην πραγματικότητα) θεωρούνταν ότι γερνούσαν πιο αργά. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, όσο μεγαλύτερος ήταν ο αριθμός των γλωσσών που μιλούσε κάποιος, τόσο πιο ισχυρή ήταν η προστασία ενάντια στην επιταχυνόμενη γήρανση.

Ρόλος της ηλικίας: πού «επηρεάζεται» περισσότερο

Η προστατευτική επίδραση της πολυγλωσσίας ήταν ιδιαίτερα έντονη σε άτομα στις ηλικίες των 70 και 80 ετών. Σε αυτές τις ηλικιακές ομάδες, τα πολύγλωσσα άτομα εμφάνιζαν πολύ πιο «νεανική» βιολογική εικόνα σε σχέση με τους μονογλωσσικούς συνομηλίκους τους. Αυτό υποδηλώνει ότι η πολυγλωσσία μπορεί να ενισχύει την ανθεκτικότητα του εγκεφάλου και τη γνωστική «φερεγγυότητα» σε προχωρημένη ηλικία, πιθανώς καθυστερώντας την εκδήλωση συμπτωμάτων γνωστικής εξασθένισης.

Δεν είναι απλώς θέμα πλούτου ή εκπαίδευσης

Μια σημαντική ανησυχία σε τέτοιες μελέτες είναι αν τα οφέλη είναι πραγματικά από τη γλώσσα ή αν αντανακλούν άλλους παράγοντες, όπως υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο, καλύτερη οικονομική κατάσταση ή πιο σταθερές κοινωνικές δομές. Ωστόσο, οι ερευνητές έλεγξαν για δεκάδες κοινωνικά και περιβαλλοντικά δεδομένα — όπως ποιότητα αέρα, εισαγωγικές ροές μεταναστών, ανισότητα φύλου και πολιτικό κλίμα — και διαπίστωσαν ότι ακόμη και μετά από αυτές τις προσαρμογές, η θετική επίδραση της πολυγλωσσίας παρέμενε ισχυρή.

Πιθανοί μηχανισμοί – πώς «δουλεύει» η προστασία

Παρότι η μελέτη δεν μέτρησε απευθείας τις δομικές αλλαγές στον εγκέφαλο, άλλες έρευνες υποστηρίζουν ότι η χρήση δύο ή περισσότερων γλωσσών μπορεί να σχετίζεται με μεγαλύτερο όγκο ιππόκαμπου, μιας περιοχής του εγκεφάλου κρίσιμης για τη μνήμη. Ο ιππόκαμπος συρρικνώνεται φυσιολογικά με την ηλικία και συνδέεται με νευροεκφυλιστικές ασθένειες. Ένας πιο «γερός» ιππόκαμπος, όμως, σημαίνει καλύτερη αντίσταση στη γνωστική υποβάθμιση και μακροχρόνια εγκεφαλική υγεία.

Τι σημαίνει πρακτικά και ποιες είναι οι προοπτικές

• Η πολυγλωσσία μπορεί να θεωρηθεί προσιτό και οικονομικό εργαλείο προληπτικής υγείας: η εκμάθηση ή η διατήρηση μιας δεύτερης ή τρίτης γλώσσας δεν απαιτεί απαραίτητα εξειδικευμένα φάρμακα ή τεχνολογία — μπορεί να γίνει μέσω εκπαίδευσης, κοινοτήτων, ταξιδιών ή ψηφιακών εφαρμογών.

• Μελλοντικά, οι υπεύθυνοι δημόσιας υγείας και εκπαιδευτικές αρχές θα μπορούσαν να ενσωματώσουν την εκμάθηση γλωσσών σε στρατηγικές για «υγιή γήρανση».

• Ωστόσο, η μελέτη δεν είναι «μαγική ασπίδα»: η πολυγλωσσία δεν εξαλείφει όλους τους κινδύνους γήρανσης, αλλά φαίνεται να προσφέρει σημαντικό «πλεονέκτημα» για όσους τη χρησιμοποιούν.

Περιορισμοί και ανάγκη για περαιτέρω έρευνα

Οι επιστήμονες παραδέχονται ότι τα αποτελέσματα, παρότι ενθαρρυντικά, απαιτούν περαιτέρω διερεύνηση με πιο μακροχρόνιες μελέτες. Δεν είναι σαφές πόσο συχνά ή πόσο «ενεργά» πρέπει να χρησιμοποιούνται οι γλώσσες για να παραμείνει το προστατευτικό όφελος. Επίσης, δεν μετρήθηκαν παράγοντες όπως η ευχέρεια χρήσης κάθε γλώσσας, κάτι που ενδέχεται να επηρεάζει τα αποτελέσματα.

Η νέα έρευνα παρουσιάζει ισχυρά δεδομένα ότι το να μαθαίνουμε και να χρησιμοποιούμε περισσότερες γλώσσες δεν είναι μόνο πνευματικά και πολιτισμικά ωφέλιμο, ενώ μπορεί επίσης να ασκεί προστατευτική δράση στον εγκέφαλο καθώς μεγαλώνουμε. Η πολυγλωσσία λειτουργεί σαν καθημερινό «νοητικό γυμναστήριο», ενισχύοντας εγκεφαλικά δίκτυα και προσφέροντας μεγαλύτερη ανθεκτικότητα στη γνωστική φθορά. Αν και δεν αποτελεί πανάκεια, η γλωσσική πολυμορφία αναδύεται όλο και περισσότερο ως πολύτιμος σύμμαχος στη μάχη κατά της γνωστικής γήρανσης — και ίσως ένας τρόπος για να κρατήσουμε τον εγκέφαλό μας «φρέσκο» περισσότερο.