Έχετε ποτέ κοιτάξει δύο κύκλους ίδιου μεγέθους και ορκιστεί πως ο ένας φαίνεται μεγαλύτερος; Αν ναι, τότε έχετε βιώσει την περίφημη ψευδαίσθηση του Ebbinghaus, που πήρε το όνομά της από τον Γερμανό ψυχολόγο Hermann Ebbinghaus (1850–1909). Αν ένας κύκλος τοποθετηθεί ανάμεσα σε μικρότερους, φαίνεται μεγαλύτερος. Αν περιβάλλεται από μεγαλύτερους, μοιάζει να μικραίνει. Αυτή η απλή αλλά εντυπωσιακή ψευδαίσθηση αποκαλύπτει κάτι βαθύ: η αντίληψή μας δεν είναι πιστή αντανάκλαση της πραγματικότητας, αλλά μια έξυπνη κατασκευή του εγκεφάλου.
Όμως γεννιέται το ερώτημα: πέφτουν και τα ζώα στην ίδια παγίδα; Αν ένα ψάρι ή ένα πουλί αντιλαμβάνεται με παρόμοιο τρόπο την ψευδαίσθηση, τι μπορεί αυτό να μας πει για τον τρόπο που βλέπουν τον κόσμο τους;
Οπτικές ψευδαισθήσεις: Παράθυρα στον εγκέφαλο
Οι ψευδαισθήσεις δεν είναι απλώς οπτικά παιχνίδια — αποτελούν ισχυρά εργαλεία για τη μελέτη της αντίληψης. Όταν ο εγκέφαλος «παραπλανάται», αποκαλύπτει τις στρατηγικές και τις συντομεύσεις που χρησιμοποιεί για να ερμηνεύσει το χάος των ερεθισμάτων γύρω του.
Στους ανθρώπους, η ψευδαίσθηση του Ebbinghaus συνδέεται με τη λεγόμενη ολιστική επεξεργασία (global processing) — την τάση να αντιλαμβανόμαστε πρώτα το σύνολο μιας σκηνής και έπειτα τις λεπτομέρειες. Όμως, τα ζώα δεν ζουν όλα στον ίδιο οπτικό κόσμο. Ένα πουλί που ψάχνει σπόρους στο έδαφος ή ένα ψάρι που κινείται σε ρυάκια με έντονα φώτα αντιμετωπίζει διαφορετικές προκλήσεις.
Μελετώντας πώς αντιδρούν διαφορετικά είδη στις ίδιες ψευδαισθήσεις, οι επιστήμονες προσπαθούν να ανακαλύψουν αν οι ομοιότητες έχουν βαθιές εξελικτικές ρίζες ή αν οι διαφορές αντικατοπτρίζουν προσαρμογές σε συγκεκριμένα οικοσυστήματα.
Ψάρια και πουλιά: δύο διαφορετικοί κόσμοι όρασης
Μια πρόσφατη έρευνα στο Frontiers in Psychology εξέτασε δύο είδη: το γκάπυ (Poecilia reticulata) και το τρυγόνι (Streptopelia risoria). Δύο ζώα με εντελώς διαφορετικές ζωές και αισθητηριακές προτεραιότητες.
Τα γκάπυ ζουν σε ρηχά, τροπικά ρυάκια γεμάτα φως, φυτά και κινδύνους. Πρέπει να αποφασίζουν γρήγορα — να επιλέγουν συντρόφους, να αποφεύγουν θηρευτές και να εντάσσονται σε ομάδες. Σ’ αυτό το πολύπλοκο οπτικό περιβάλλον, το να μπορούν να εκτιμήσουν το σχετικό μέγεθος με μια ματιά είναι ζήτημα επιβίωσης.
Τα τρυγόνια, από την άλλη, είναι χερσαία σποροφάγα που περνούν ώρες ψάχνοντας μικρούς σπόρους στο έδαφος. Για αυτά, η ακρίβεια στη λεπτομέρεια είναι ζωτικής σημασίας. Επιπλέον, η διόφθαλμη όρασή τους τους επιτρέπει να υπολογίζουν αποστάσεις με μεγάλη ακρίβεια, κάτι που διαφοροποιεί τον τρόπο που εκτιμούν το μέγεθος των αντικειμένων. Οι ερευνητές, λοιπόν, θέλησαν να δουν αν το ίδιο «οπτικό κόλπο» θα ξεγελούσε εξίσου ένα ψάρι και ένα πουλί.
Οι κύκλοι της εξαπάτησης
Στα πειράματα, το «κεντρικό αντικείμενο» ήταν τροφή. Για τα γκάπυ, μικρές τροφικές νιφάδες τοποθετήθηκαν ανάμεσα σε κύκλους διαφορετικών μεγεθών. Για τα τρυγόνια, χρησιμοποιήθηκαν σπόροι κεχριού σε παρόμοια διάταξη.
Τα αποτελέσματα ήταν αποκαλυπτικά:
Τα γκάπυ έπεσαν ξεκάθαρα στην παγίδα. Όταν το φαγητό βρισκόταν ανάμεσα σε μικρότερους κύκλους, το προτιμούσαν, σαν να ήταν όντως μεγαλύτερο. Η συμπεριφορά τους αντικατόπτριζε την ανθρώπινη αντίληψη.
Τα τρυγόνια, αντίθετα, παρουσίασαν μεγαλύτερη ποικιλία αντιδράσεων. Ορισμένα ξεγελάστηκαν, άλλα όχι, ενώ μερικά έδειξαν την αντίθετη τάση. Αυτό υποδηλώνει ότι οι τρυγόνια ενδέχεται να βασίζονται σε περισσότερο τοπική επεξεργασία (local processing), εστιάζοντας στις λεπτομέρειες και όχι στο γενικό πλαίσιο.
Γιατί έχει σημασία;
Μπορεί να μοιάζει με απλή οφθαλμαπάτη, αλλά στην πραγματικότητα αγγίζει θεμελιώδη ζητήματα της εξελικτικής βιολογίας. Η αντίληψη δεν εξελίχθηκε για να είναι «αντικειμενικά σωστή», αλλά για να είναι λειτουργική στο περιβάλλον κάθε είδους.
Για τα γκάπυ, η ικανότητα να βλέπουν το «σύνολο» ίσως τα βοηθά να κατανοούν γρήγορα πολύπλοκα οπτικά σήματα, να εκτιμούν το μέγεθος ενός συντρόφου ή να αντιλαμβάνονται την πυκνότητα μιας ομάδας. Για τα τρυγόνια, που εστιάζουν σε μικρά αντικείμενα στο έδαφος, είναι πιθανό να έχει εξελιχθεί μια πιο ακριβής, λεπτομερής όραση, λιγότερο επηρεασμένη από το περιβάλλον πλαίσιο.
Ενδιαφέρον έχει και το γεγονός ότι η ατομική ποικιλία ήταν έντονη. Όπως και στους ανθρώπους, όπου κάποιοι ξεγελιούνται ευκολότερα από ψευδαισθήσεις, έτσι και στα πουλιά φαίνεται πως η προσωπική εμπειρία ή ακόμη και μικρές διαφορές στον εγκέφαλο μπορούν να επηρεάσουν την αντίληψη.
Ένα παράθυρο σε άλλους νούς
Η σύγκριση τόσο διαφορετικών ειδών — ενός ψαριού και ενός πουλιού — προσφέρει ένα μοναδικό παράθυρο στην ποικιλομορφία της ζωικής αντίληψης. Η ψευδαίσθηση του Ebbinghaus είναι μόνο ένα από τα εργαλεία που χρησιμοποιούν οι επιστήμονες για να μελετήσουν το πώς τα ζώα βλέπουν τον κόσμο, αλλά αποκαλύπτει κάτι ουσιώδες: Αυτό που βλέπουμε δεν είναι πάντα αυτό που υπάρχει.
Για εμάς, είναι υπενθύμιση των «συντομεύσεων» που χρησιμοποιεί ο εγκέφαλός μας για να κατανοήσει τον κόσμο. Για τα ζώα, δείχνει πώς η εξέλιξη έχει διαμορφώσει την όραση και την αντίληψη έτσι ώστε να εξυπηρετούν τις ανάγκες επιβίωσης κάθε είδους. Και για την επιστήμη, ανοίγει έναν δρόμο κατανόησης των εξελικτικών ριζών της νόησης: Μελετώντας τις ψευδαισθήσεις μέσα από τα μάτια των ζώων, μαθαίνουμε όχι μόνο πώς βλέπουν — αλλά και πώς σκέφτονται.
Βρείτε μας στο Google News. Πατήστε εδώ!