Οι ψυχαναγκαστικές συμπεριφορές μπορεί να πηγάζουν από υπερβολικό αυτοέλεγχο

Οι ψυχαναγκαστικές συμπεριφορές αποτελούν βασικό χαρακτηριστικό πολλών ψυχικών διαταραχών, όπως η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, οι εξαρτήσεις από ουσίες και ο παθολογικός τζόγος. Παραδοσιακά, η επιστημονική κοινότητα θεωρούσε ότι αυτές οι συμπεριφορές προκύπτουν όταν τα άτομα παγιδεύονται σε έναν «κύκλο συνήθειας», όπου οι αυτοματοποιημένες πράξεις υπερισχύουν του συνειδητού ελέγχου. Ωστόσο, νέα έρευνα από το Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο του Σίδνεϊ (UTS) έρχεται να αμφισβητήσει αυτή τη βαθιά εδραιωμένη άποψη, προτείνοντας ότι σε ορισμένες περιπτώσεις οι ψυχαναγκασμοί μπορεί να είναι αποτέλεσμα υπερβολικού, και όχι μειωμένου, γνωστικού ελέγχου.

Συνήθειες και συνειδητός έλεγχος: μια εύθραυστη ισορροπία

Οι συνήθειες αποτελούν θεμελιώδη μηχανισμό επιβίωσης και αποδοτικότητας. Μας επιτρέπουν να εκτελούμε καθημερινές δραστηριότητες, όπως το βούρτσισμα των δοντιών ή την οδήγηση σε γνώριμες διαδρομές, χωρίς να απαιτείται συνεχής νοητική προσπάθεια. Όταν όμως το περιβάλλον αλλάζει αιφνίδια ή εμφανίζεται κίνδυνος, ο εγκέφαλος μεταβαίνει από τον «αυτόματο πιλότο» στον συνειδητό έλεγχο, αξιολογώντας εκ νέου τις επιλογές και τα πιθανά αποτελέσματα.

Σύμφωνα με την επικεφαλής συγγραφέα της μελέτης, νευροεπιστήμονα συμπεριφοράς Δρ. Λόρα Μπράντφιλντ, η επικρατούσα θεωρία υποστηρίζει ότι στις ψυχαναγκαστικές διαταραχές αυτή η μετάβαση αποτυγχάνει. Οι συμπεριφορές θεωρείται ότι έχουν παγιωθεί ως συνήθειες, καθιστώντας εξαιρετικά δύσκολη την ανάκτηση του γνωστικού ελέγχου, ακόμη και όταν οι συνέπειες είναι αρνητικές.

Ο ρόλος του ραβδωτού σώματος και της φλεγμονής

Η νέα έρευνα επικεντρώνεται στο ραβδωτό σώμα, μια περιοχή του εγκεφάλου που εμπλέκεται στην επιλογή και τον έλεγχο των ενεργειών. Προηγούμενες μελέτες απεικόνισης εγκεφάλου είχαν δείξει ότι άτομα με ψυχαναγκαστικές διαταραχές παρουσιάζουν συχνά φλεγμονή σε αυτήν την περιοχή. Η ερευνητική ομάδα του UTS αποφάσισε να διερευνήσει εάν η πρόκληση φλεγμονής στο ραβδωτό σώμα θα ενίσχυε τη συνήθη, αυτοματοποιημένη συμπεριφορά.

Στο πλαίσιο της διδακτορικής έρευνας του Δρ. Arvie Abiero, οι επιστήμονες προκάλεσαν ελεγχόμενη φλεγμονή στο ραβδωτό σώμα αρουραίων και παρακολούθησαν τον τρόπο με τον οποίο τα ζώα μάθαιναν και προσαρμόζονταν στις αποφάσεις τους. Τα αποτελέσματα, που δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό Neuropsychopharmacology, ήταν απροσδόκητα.

Όταν ο ψυχαναγκασμός δεν είναι συνήθεια

Αντί να παρατηρηθεί ενίσχυση της συνήθους συμπεριφοράς, οι αρουραίοι εμφάνισαν μεγαλύτερη εμπλοκή σε σκόπιμη και επίπονη λήψη αποφάσεων. Συνέχισαν να προσαρμόζουν τη συμπεριφορά τους με βάση τα αποτελέσματα των ενεργειών τους, ακόμη και σε συνθήκες όπου φυσιολογικά θα κυριαρχούσαν οι συνήθειες. Με άλλα λόγια, η φλεγμονή δεν τους «παγίδευσε» στον αυτόματο πιλότο, αλλά τους ώθησε σε υπερβολικά στοχευμένη συμπεριφορά.

Αυτή η παρατήρηση προσφέρει μια εναλλακτική ερμηνεία για ορισμένες ψυχαναγκαστικές πράξεις στους ανθρώπους. Όπως επισημαίνει η Δρ. Μπράντφιλντ, όταν κάποιος πλένει επανειλημμένα τα χέρια του από φόβο για μικρόβια, δεν ενεργεί ασυνείδητα. Αντιθέτως, λαμβάνει συνειδητά την απόφαση να επαναλάβει μια κοπιαστική πράξη, πιστεύοντας ότι έτσι μειώνει έναν αντιλαμβανόμενο κίνδυνο.

Νέες προοπτικές για θεραπεία και πρόληψη

Τα ευρήματα της μελέτης έχουν σημαντικές επιπτώσεις για την κατανόηση και τη θεραπεία των ψυχαναγκαστικών διαταραχών. Εάν ορισμένοι ψυχαναγκασμοί προκύπτουν από υπερβολικό σκόπιμο έλεγχο, τότε οι παρεμβάσεις θα πρέπει να στοχεύουν όχι μόνο στη «διάσπαση των συνηθειών», αλλά και στη ρύθμιση των μηχανισμών λήψης αποφάσεων και της νευροφλεγμονής.

Η έρευνα ανοίγει τον δρόμο για φαρμακευτικές προσεγγίσεις που στοχεύουν τα αστροκύτταρα και μειώνουν τη φλεγμονή στον εγκέφαλο. Παράλληλα, μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις, όπως η σωματική άσκηση, ο ποιοτικός ύπνος και άλλες αντιφλεγμονώδεις πρακτικές, ενδέχεται να διαδραματίσουν υποστηρικτικό ρόλο.

Αν και απαιτείται περαιτέρω έρευνα για τη μεταφορά αυτών των ευρημάτων στον άνθρωπο, η μελέτη του UTS αμφισβητεί μια μακροχρόνια υπόθεση και προτείνει ότι οι ψυχαναγκαστικές συμπεριφορές είναι πιο σύνθετες απ’ όσο πιστευόταν. Αυτή η νέα οπτική μπορεί να οδηγήσει σε πιο στοχευμένες και αποτελεσματικές θεραπείες, βελτιώνοντας ουσιαστικά τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων παγκοσμίως.