Κοιτώντας κάποιον στα μάτια, η πρώτη ερώτηση που ίσως έρθει στο μυαλό είναι: «Τι χρώμα έχει τα μάτια του;». Μπλε, καστανό, πράσινο ή πιο σκούρο. Το χρώμα των ματιών μπορεί να φαίνεται απλό, αλλά στην πραγματικότητα έχει μπλεγμένη βιολογία, γενετική και φυσική.
Τι καθορίζει το χρώμα των ματιών;
Το χρώμα των ματιών καθορίζεται κυρίως από την ποσότητα και τον τύπο της χρωστικής ουσίας μελανίνη στην ίριδα (το χρωματιστό τμήμα γύρω απ’ την κόρη). Όσο περισσότερη μελανίνη υπάρχει, τόσο πιο σκούρο (καφετί-καφετί) εμφανίζεται το μάτι. Όταν η μελανίνη είναι λιγότερη, η ίριδα εμφανίζεται πιο φωτεινή — μπλε ή γκρίζα.
Αλλά δεν είναι μόνο η ποσότητα της μελανίνης. Σημαντικό ρόλο παίζει και η κατανομή της, δηλαδή σε ποια στρώματα της ίριδας βρίσκεται. Η μελανίνη είναι κυρίως στο πίσω στρώμα της ίριδας, αλλά το μπροστινό στρώμα (το στρώμα που βλέπουμε εμείς) μπορεί να έχει ή να μην έχει, επιπλέον, μικρές ποσότητες, που αλλάζουν πολύ το τελικό αποτέλεσμα.
Ένα ενδιαφέρον φαινόμενο που βοηθά να εξηγηθεί το μπλε χρώμα των ματιών —που δεν υπάρχει ειδικό μπλε χρώμα ως χρωστική—είναι η διασπορά του φωτός (Tyndall effect). Όπως ο ουρανός φαίνεται μπλε όταν βλέπουμε το φως του ήλιου που διασκορπίζεται στην ατμόσφαιρα, έτσι και η ίριδα με λίγη μελανίνη διαχέει το φως με τρόπο που περισσότερα από τα κύματα μπλε φωτός επιστρέφουν στο μάτι του παρατηρητή, δημιουργώντας αυτή την εντύπωση μπλε τόνου.
Τα πράσινα μάτια είναι μια ενδιάμεση περίπτωση: συνδυασμός ελαφριάς μελανίνης μπροστά + διασπορά (σαν στο μπλε) + ίσως λίγη χρωστική που δίνει έναν χρυσαφένιο-πράσινο τόνο. Τα hazel ή “πετρόχρυνα” μάτια ή μάτια με “φλέβες” από διαφορετικά χρώματα είναι είναι παραδείγματα πιο σύνθετων σχημάτων όπου η μελανίνη, το φως και η ανατομία της ίριδας συνεργάζονται με παράξενους τρόπους.
Η γενετική πίσω από τα χρώματα
Παλιότερα θεωρούσαν ότι το χρώμα των ματιών καθορίζεται από έναν απλό κανόνα: το καστανό χρώμα ως “κυρίαρχο” και το μπλε ως “υπολειμματικό”. Πλέον γνωρίζουμε ότι δεν είναι τόσο απλό. Υπάρχουν δεκάδες γονίδια που επηρεάζουν πόση μελανίνη παράγεται, πώς κατατίθεται στην ίριδα, πού ακριβώς και με ποια κινητικότητα.
Τα πιο “μεγάλα” γονίδια είναι γνωστά — για παράδειγμα αυτά που επηρεάζουν την παραγωγή μελανίνης — αλλά υπάρχουν πολλά μικρότερα γονίδια που “ρυθμίζουν τις λεπτομέρειες”, όπως πόσο διάχυτη είναι η χρωστική, πόσο πυκνά ή αραιά τοποθετημένη, ή πόσο φωτεινή είναι η επιφάνεια της ίριδας.
Έτσι, δύο γονείς με μπλε μάτια μπορούν να έχουν παιδί με μάτια πιο σκούρα αν κάποιος από τους δύο κουβαλά μια “κρυφή” εκδοχή του γονιδίου που ευνοεί περισσότερη μελανίνη ή πιο πυκνή τοποθέτηση. Είναι θέμα συνδυασμού και πιθανότητας.
Αλλαγές με την ηλικία ή με την υγεία
Σε βρέφη συχνά παρατηρείται ότι τα μάτια είναι μπλε ή πιο ανοικτόχρωμα μόλις γεννηθούν, αλλά μέσα στα πρώτα χρόνια (συνήθως κάτω από 1-2 χρονών) η μελανίνη αυξάνεται και μπορεί τα μάτια να σκουρύνουν. Αυτό είναι απολύτως φυσιολογικό, καθώς ο οργανισμός “ενεργοποιεί” σταδιακά τα γενετικά του προγράμματα παραγωγής χρωστικών.
Επίσης, αλλαγές του χρώματος των ματιών στην ενήλικη ζωή μπορεί να συμβούν — αν και σπανιότερα — λόγω φλεγμονών, τραυμάτων στο μάτι, ή άλλων ιατρικών συνθηκών που επηρεάζουν το πώς λειτουργεί η μελανίνη ή πώς εμφανίζεται το φως μέσω των ιστών του ματιού.
Τι υποδηλώνει το χρώμα των ματιών για υγεία;
Το χρώμα των ματιών γενικά δεν καθορίζει κάτι “καλό” ή “κακό” από μόνο του. Αλλά υπάρχουν μερικές συσχετίσεις:
-
Άτομα με πιο σκούρα μάτια έχουν καλύτερη προστασία από τις υπεριώδεις ακτίνες του ήλιου, επειδή η μελανίνη απορροφά περισσότερο το UV φως.
-
Τα ανοικτόχρωμα μάτια (μπλε, γκρίζα) μπορεί να είναι πιο ευαίσθητα στο έντονο φως και στην αντηλιά.
-
Οι αλλαγές στο χρώμα, ειδικά αν συμβούν ξαφνικά, μπορούν να είναι ένδειξη ότι κάτι δεν πάει καλά — είτε με τον οφθαλμό, είτε με έναν γενικό δείκτη υγείας — και ενδεχομένως να χρειάζεται έλεγχος.
Γιατί μας ελκύει το χρώμα των ματιών
Το χρώμα της ίριδας είναι μια από τις πιο εμφανείς βιολογικές διαφορές μεταξύ ανθρώπων — ένα στοιχείο που μας κάνει μοναδικούς. Είναι συνδεδεμένο με καταγωγή, οικογένεια, και πολλές φορές με την πολιτιστική/αισθητική εκτίμηση. Ενώ τα χρώματα δεν “καθορίζουν τον άνθρωπο”, μας θυμίζουν πόσο πολύπλοκο είναι το να είμαστε άνθρωποι — συνδυασμός γενετικής, φυσικής, περιβάλλοντος και τύχης.
Το χρώμα των ματιών — μπλε, καστανό, πράσινο ή ενδιάμεσο — δεν είναι απλώς “τι χρώμα βλέπεις”, αλλά αποτέλεσμα μιας περίπλοκης αλληλεπίδρασης γενετικών παραγόντων, φυσικών φαινομένων όπως η διασπορά του φωτός, και της ποσότητας και διανομής της μελανίνης στην ίριδα.
Αν και δεν μπορούμε να αλλάξουμε το χρώμα μας — αυτό είναι προορισμένο από τα γονίδια μας — η επιστημονική κατανόηση αυτού του χαρακτηριστικού μπορεί να μας βοηθήσει να εκτιμήσουμε τη μοναδικότητά μας, να κατανοήσουμε καλύτερα πώς λειτουργεί το βλέμμα μας και πότε το μάτι μας ενδεχομένως χρειάζεται προσοχή.
Ένα μπλε βλέμμα, ένα πράσινο βλέμμα, ένα καστανό βλέμμα — όλα είναι όμορφα. Και πίσω από το χρώμα υπάρχει σοφία βιολογική που δείχνει πόσο προσεκτικά έχει εξελιχθεί το ανθρώπινο βλέμμα.
Βρείτε μας στο Google News. Πατήστε εδώ!