Φαντασία: Πώς το μάτι του μυαλού μας βοηθά να μαθαίνουμε και να αλλάζουμε

Η φαντασία συχνά θεωρείται ένα δημιουργικό εργαλείο ή μια ευχάριστη διαφυγή από την πραγματικότητα. Ωστόσο, νέα έρευνα δείχνει ότι μπορεί να διαδραματίσει έναν πολύ πιο ουσιαστικό ρόλο στη διαμόρφωση των κοινωνικών μας σχέσεων και της συμπεριφοράς μας. Μια μελέτη από το Πανεπιστήμιο του Κολοράντο στο Μπόλντερ και το Ινστιτούτο Max Planck αποκαλύπτει ότι η ζωντανή φαντασία μιας θετικής συνάντησης με κάποιον μπορεί όχι μόνο να ενισχύσει τη συμπάθεια προς αυτό το άτομο, αλλά και να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο ο εγκέφαλός μας αποθηκεύει πληροφορίες γι’ αυτόν.

Φαντασία που “ενεργοποιεί” τον εγκέφαλο

Τα ευρήματα, που δημοσιεύτηκαν στο Nature Communications, προσφέρουν από τις ισχυρότερες μέχρι σήμερα αποδείξεις ότι η φαντασία δεν αποτελεί μια παθητική διαδικασία. Αντιθέτως, όπως σημειώνουν οι ερευνητές, έχει τη δυνατότητα να ενεργοποιεί εγκεφαλικούς μηχανισμούς που εμπλέκονται στη μάθηση, στη μνήμη και στις προτιμήσεις.

Σύμφωνα με τον επικεφαλής συγγραφέα Roland Benoit, η μελέτη δείχνει ότι ο εγκέφαλος μπορεί να μάθει από φανταστικές εμπειρίες σχεδόν όπως μαθαίνει από πραγματικές. Η φαντασία, δηλαδή, μπορεί να λειτουργήσει ως ισχυρό εργαλείο διαμόρφωσης συμπεριφορών και προσδοκιών.

Η στενή συγγένεια μεταξύ φαντασίας και μνήμης

Προηγούμενες έρευνες έχουν ήδη αποκαλύψει ότι η μνήμη και η φαντασία μοιράζονται κοινά νευρωνικά μονοπάτια. Οι περιοχές του εγκεφάλου που ενεργοποιούνται όταν θυμόμαστε το παρελθόν εμπλέκονται και όταν φανταζόμαστε ένα μελλοντικό σενάριο. Αυτή η σύνδεση είναι εμφανής από πολύ νεαρή ηλικία, καθώς τα παιδιά αρχίζουν να αναπτύσσουν την ικανότητα να θυμούνται και να φαντάζονται περίπου την ίδια περίοδο.

Με βάση αυτή τη στενή σχέση, οι ερευνητές υπέθεσαν ότι ο άνθρωπος μπορεί να μάθει από φανταστικές εμπειρίες εγκαθιδρύοντας νέες προτιμήσεις, όπως θα έκανε μέσω πραγματικών αλληλεπιδράσεων.

Το “σφάλμα πρόβλεψης ανταμοιβής” και ο ρόλος της ντοπαμίνης

Τα πειράματα επικεντρώθηκαν στο φαινόμενο του «σφάλματος πρόβλεψης ανταμοιβής». Πρόκειται για έναν μηχανισμό μάθησης που ενεργοποιείται όταν συναντάμε κάτι καλύτερο από αυτό που αναμέναμε. Σε τέτοιες περιπτώσεις, ο εγκέφαλος αυξάνει την παραγωγή ντοπαμίνης, δημιουργώντας νέα μονοπάτια που ενισχύουν τη συγκεκριμένη προτίμηση.

Το ερώτημα των επιστημόνων ήταν αν μια θετική εμπειρία που υπάρχει μόνο στο μυαλό μας μπορεί να ενεργοποιήσει αυτόν τον ίδιο μηχανισμό.

Σχεδιασμός της μελέτης

Για να απαντήσουν σε αυτό το ερώτημα, οι ερευνητές στρατολόγησαν 50 εθελοντές για μελέτη απεικόνισης εγκεφάλου. Οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να καταγράψουν 30 άτομα που γνώριζαν και να τα ταξινομήσουν ανάλογα με το πόσο τους άρεσαν.

Κατά τη διάρκεια της λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας (fMRI), οι ερευνητές παρουσίασαν στους συμμετέχοντες τα ονόματα ατόμων που είχαν καταταχθεί ως ουδέτερα. Στη συνέχεια, τους ζητήθηκε να φανταστούν μια έντονη θετική ή αρνητική εμπειρία μαζί τους. Οι σκηνές αυτές μπορεί να ήταν απλές —όπως μια ζεστή ανάμνηση παγωτού— ή πιο δυσάρεστες, όπως μια χαλασμένη επιστροφή ποδηλάτου.

Αφού ολοκληρώθηκαν οι φανταστικές εμπειρίες, οι συμμετέχοντες έδειξαν αυξημένη συμπάθεια για εκείνους με τους οποίους φαντάστηκαν τις θετικές αλληλεπιδράσεις.

Τι έδειξαν οι εγκεφαλικές σαρώσεις

Οι σαρώσεις fMRI αποκάλυψαν ότι το κοιλιακό ραβδωτό σώμα —η κύρια περιοχή του εγκεφάλου που εμπλέκεται στο σφάλμα πρόβλεψης ανταμοιβής— ενεργοποιήθηκε έντονα κατά τη φαντασία θετικών εμπειριών. Όσο πιο “ευχάριστη έκπληξη” προκαλούσε η φανταστική σκηνή, τόσο μεγαλύτερη ήταν η δραστηριότητα της περιοχής αυτής.

Η λειτουργία του ραβδωτού σώματος συντονίστηκε με τον ραχιαίο-μεσαίο προμετωπιαίο φλοιό, μια περιοχή υπεύθυνη για την αποθήκευση πληροφοριών σχετικά με άτομα. Ο συνδυασμός αυτός υποδηλώνει έναν πιθανό μηχανισμό μέσω του οποίου η φαντασία μπορεί να διαμορφώνει κοινωνικές προτιμήσεις.

Θετικές και αρνητικές πλευρές της φαντασίας

Τα ευρήματα δείχνουν ότι η φαντασία μπορεί να είναι ισχυρό εργαλείο για τη βελτίωση των κοινωνικών σχέσεων. Οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι η νοητική προετοιμασία θα μπορούσε να συμβάλει στη μείωση κοινωνικών εντάσεων, στη βελτίωση επικοινωνίας, ή ακόμη και στην αύξηση της εμπιστοσύνης σε διαπροσωπικά περιβάλλοντα.

Ωστόσο, η φαντασία δεν έχει πάντοτε θετικές συνέπειες. Σε άτομα με άγχος και κατάθλιψη, η έντονη αρνητική φαντασία μπορεί να ενισχύσει τις αρνητικές προσδοκίες, επιδεινώνοντας τα συμπτώματα.

Ενδιαφέρον έχει ότι, σύμφωνα με τη μελέτη, η φαντασία αρνητικών συναντήσεων δεν μείωσε τη συμπάθεια των συμμετεχόντων προς τα αντίστοιχα άτομα, γεγονός που απαιτεί περαιτέρω διερεύνηση.

Εφαρμογές σε θεραπεία, αθλητισμό και καθημερινότητα

Τα ευρήματα ανοίγουν νέες προοπτικές στην ψυχοθεραπεία, όπου η νοητική έκθεση σε δύσκολες καταστάσεις θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο θεραπείας. Επίσης, στη μουσική ή τον αθλητισμό, η νοητική πρόβα έχει ήδη δείξει ότι βελτιώνει την επίδοση, και τώρα υπάρχουν ισχυρότερα νευρωνικά δεδομένα που υποστηρίζουν αυτή την πρακτική.

Ακόμη και στην καθημερινή ζωή, η μελέτη προσφέρει μια πρακτική συμβουλή: αν θέλουμε να βελτιώσουμε μια σχέση, ίσως είναι χρήσιμο να φανταστούμε μια θετική και ευχάριστη εμπειρία με το άλλο άτομο.

Η νέα έρευνα δείχνει ότι η φαντασία δεν είναι μόνο δημιουργική δύναμη, αλλά και ένα εργαλείο με πραγματικές, μετρήσιμες επιδράσεις στον εγκέφαλο και στη συμπεριφορά μας. Φανταζόμενοι μια θετική εμπειρία με κάποιον, μπορούμε να ενισχύσουμε τη συμπάθεια και να διαμορφώσουμε με νέους τρόπους τις κοινωνικές μας προτιμήσεις.