Φαντασία: Δεν αρκεί παντού – Ποια είναι τα όρια του «ματιού του νου»;

Η φαντασία μας μπορεί να είναι λιγότερο ισχυρή από όσο νομίζουμε όταν πρόκειται να συγκρατήσουμε οπτικές εικόνες. Αυτό είναι το βασικό συμπέρασμα μιας πρωτοποριακής μελέτης από ψυχολόγους του Nottingham Trent University (NTU), η οποία για πρώτη φορά εξέτασε συστηματικά τα όρια της οπτικής φαντασίας σε σύγκριση με τη βραχυπρόθεσμη οπτική μνήμη.

Τι έδειξε η έρευνα

Η μελέτη, υπό την καθοδήγηση του Δρ. Christopher Atkin, αποκάλυψε ότι οι άνθρωποι θυμούνται περισσότερα αντικείμενα όταν τα έχουν δει με τα μάτια τους, σε σύγκριση με το να προσπαθούν να τα φανταστούν. Ειδικότερα, η βραχυπρόθεσμη οπτική μνήμη μπορεί να συγκρατήσει ταυτόχρονα τρία έως τέσσερα αντικείμενα. Αντίθετα, η φαντασία μας «αντέχει» μόλις δύο πριν αρχίσει να μειώνεται η ακρίβεια. Αυτό δείχνει ότι η φαντασία, αν και απαραίτητη για πολλές καθημερινές λειτουργίες, έχει περιορισμούς που δεν συναντάμε στη μνήμη που βασίζεται σε πραγματικά οπτικά ερεθίσματα.

Η μεθοδολογία των πειραμάτων

Η ερευνητική ομάδα διεξήγαγε πέντε πειράματα με τη συμμετοχή άνω των 150 εθελοντών. Οι συμμετέχοντες κλήθηκαν είτε να θυμηθούν είτε να φανταστούν τις θέσεις αντικειμένων σε ένα πλέγμα. Στη συνέχεια, οι επιστήμονες αξιολόγησαν πόσο καλά μπορούσαν να ανιχνεύσουν αλλαγές σε συγκεκριμένες θέσεις, κάτω από διαφορετικές συνθήκες: χρονικά όρια, απλότητα ή πολυπλοκότητα των εικόνων, καθώς και παρουσία ή απουσία υποδείξεων. Ανεξάρτητα από τον χρόνο που δόθηκε ή την πολυπλοκότητα των εικόνων, οι συμμετέχοντες μπορούσαν να ανακαλούν περισσότερα αντικείμενα όταν τα είχαν δει πραγματικά, συγκριτικά με όταν βασίζονταν αποκλειστικά στη φαντασία τους.

Γιατί η φαντασία είναι πιο αδύναμη

Σύμφωνα με τον Δρ. Atkin, η φαντασία και η μνήμη ενεργοποιούν παρόμοιες περιοχές του εγκεφάλου. Ωστόσο, αυτή είναι η πρώτη φορά που μετρήθηκε ποσοτικά η διαφορά τους ως προς τη χωρητικότητα. «Τα ευρήματά μας δείχνουν ότι το να βλέπεις κάτι, ακόμα και για μια στιγμή, προσφέρει στον εγκέφαλο επιπλέον αισθητηριακή υποστήριξη που ενισχύει τη μνήμη», εξηγεί. «Υπολογίζουμε ότι το 17–35% της ικανότητας της οπτικής μνήμης βασίζεται σε αυτή τη συμβολή των αισθήσεων. Αντίθετα, όταν προσπαθούμε να φανταστούμε κάτι από το μηδέν, δεν έχουμε αυτό το αισθητηριακό στήριγμα, με αποτέλεσμα να δυσκολευόμαστε να συγκρατήσουμε λεπτομερείς εικόνες».

Η σημασία για την καθημερινότητα

Η φαντασία είναι εργαλείο που χρησιμοποιούμε διαρκώς: από τον σχεδιασμό του μέλλοντος και τη λήψη αποφάσεων μέχρι τη ρύθμιση των συναισθημάτων και την πρόβλεψη γεγονότων. Ωστόσο, το γεγονός ότι η χωρητικότητά της είναι περιορισμένη μπορεί να επηρεάζει το πώς παίρνουμε αποφάσεις, πώς θυμόμαστε προγράμματα ή πώς ακολουθούμε οδηγίες όταν βασιζόμαστε μόνο στην «εικόνα του μυαλού». Για παράδειγμα, κάποιος που προσπαθεί να φανταστεί μια λίστα με δουλειές ή οδηγίες χωρίς να τις έχει δει γραμμένες, μπορεί να κάνει περισσότερα λάθη σε σχέση με το αν είχε έστω και μια γρήγορη ματιά στο χαρτί ή στην οθόνη.

Επιστημονικές και πρακτικές προεκτάσεις

Η μελέτη, δημοσιευμένη στο Journal of Experimental Psychology: Human Perception and Performance, ανοίγει νέους δρόμους για την κατανόηση των μηχανισμών της φαντασίας και της μνήμης. Παράλληλα, μπορεί να έχει πρακτικές εφαρμογές σε τομείς όπως:

• Η εκπαίδευση: Η χρήση οπτικών βοηθημάτων μπορεί να είναι πιο αποτελεσματική από την απλή προτροπή να «φανταστεί» κάποιος τις πληροφορίες.

• Η ψυχολογία και η ψυχοθεραπεία: Κατανοώντας τα όρια της φαντασίας, οι θεραπευτές μπορούν να σχεδιάσουν καλύτερες τεχνικές οπτικοποίησης.

• Η καθημερινή ζωή: Μια γρήγορη οπτική επαφή με κάτι που πρέπει να θυμόμαστε ενισχύει τη μνήμη μας πολύ περισσότερο από τη νοερή απεικόνιση.

Το μήνυμα της έρευνας

Η φαντασία παραμένει ένα ισχυρό γνωστικό εργαλείο, απαραίτητο για τη δημιουργικότητα, τον σχεδιασμό και την πρόβλεψη. Όμως, όπως δείχνει η μελέτη του NTU, δεν είναι παντοδύναμη. Η μνήμη που βασίζεται σε πραγματικά οπτικά ερεθίσματα υπερτερεί σε χωρητικότητα και ακρίβεια. Το σημαντικότερο συμπέρασμα είναι ότι η φαντασία και η μνήμη συνεργάζονται, αλλά δεν είναι ισοδύναμες. Για να στηρίξουμε τη μνήμη μας, είναι προτιμότερο να έχουμε έστω και μικρή οπτική επαφή με τις πληροφορίες που θέλουμε να συγκρατήσουμε.