Ενσυναίσθηση: Όταν η ευαισθησία γίνεται κίνδυνος για την ψυχική υγεία

Στην πρόσφατη μελέτη με τίτλο «Empathy as a risk factor for internalizing symptoms during war: A 10-year prospective study from toddlerhood to adolescence», ερευνητές από το Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, το Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ και το Columbia παρακολούθησαν παιδιά από την προσχολική ηλικία έως την εφηβεία, με στόχο να εξετάσουν τον ρόλο της ενσυναίσθησης στην ψυχική υγεία σε περιόδους πολέμου.

Η ενσυναίσθηση, δηλαδή η ικανότητα να «μπαίνει κανείς στη θέση του άλλου», θεωρείται γενικά θετική ποιότητα — ενισχύει τη σύνδεση μεταξύ ανθρώπων και προάγει κοινωνική συνοχή. Ωστόσο, τα ευρήματα αυτής της μελέτης δείχνουν ότι η ενσυναίσθηση μπορεί να λειτουργήσει και ως «διπλή λεπίδα», ιδίως όταν το άτομο εκτίθεται σε μαζικό πόνο, βία και τραύμα.

Κεντρικά ευρήματα

Από την ανάλυση των δεδομένων προκύπτει ότι τα παιδιά που, ήδη από την ηλικία 1,5, 3 και 11 ετών, έδειχναν έντονη συναισθηματική ανταπόκριση στο πόνο των άλλων — δηλαδή υψηλή ενσυναίσθηση — παρουσίασαν μεγαλύτερη πιθανότητα εμφάνισης συμπτωμάτων κατάθλιψης και άγχους κατά τη διάρκεια πολεμικής σύγκρουσης, όπως αυτή που ακολούθησε την επίθεση της 7ης Οκτωβρίου.

Σημαντικό είναι ότι, σε περιόδους «κανονικής ζωής» χωρίς μαζικό τραύμα, αυτά τα ίδια χαρακτηριστικά ενσυναίσθησης δεν προέβλεπαν προβλήματα ψυχικής υγείας. Δηλαδή η ενσυναίσθηση δεν ήταν από μόνη της δείκτης κινδύνου — γίνεται επικίνδυνη υπό συνθήκες έντονου στρες και έκθεσης στο ανθρώπινο πόνο.

Άλλο χαρακτηριστικό εύρημα: ακόμη και σε περιοχές όχι άμεσα εμπόλεμες, όπως η Ιερουσαλήμ, ένα σημαντικό ποσοστό εφήβων υπερέβη το κλινικό όριο για άγχος (31 %) ή κατάθλιψη (23 %) κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης.

Μια κρίσιμη διάκριση της μελέτης είναι ότι ο ρόλος της ενσυναίσθησης απομονώθηκε από την «αρνητική συναισθηματικότητα» (την τάση δηλαδή να βιώνει κανείς γενικώς περισσότερα αρνητικά συναισθήματα). Δεν ήταν λοιπόν η γενική ευαισθησία σε αρνητικά συναισθήματα που προέβλεπε ψυχική δυσφορία, αλλά συγκεκριμένα η πιο έντονη αντίληψη των πόνων και του δράματος των άλλων.

Ερμηνεία & θεωρήσεις

Η μελέτη υποστηρίζει ένα μοντέλο διάθεσης-στρες (diathesis-stress): δηλαδή κάποιες ευαλωτότητες (όπως η ενσυναίσθηση) παραμένουν «κοιμώμενες» μέχρι να ενεργοποιηθούν από εξωτερικό στρες ή τραύμα. Σε συνθήκες πολέμου ή μαζικής βίας, τα παιδιά που είναι περισσότερο «ανοιχτά» στα συναισθήματα των άλλων μπορεί να απορροφούν περισσότερο τραύμα, ειδικά μέσω των μέσων ενημέρωσης, συζητήσεων στο σπίτι ή άμεσης έκθεσης.

Έτσι, η ενσυναίσθηση — που συνήθως θεωρείται αμιγώς θετικό στοιχείο — αποδεικνύεται ότι σε ορισμένα περιβάλλοντα μπορεί να αυξάνει τον ψυχικό κίνδυνο. Με άλλα λόγια, δεν αρκεί να θέλουμε να «διδάξουμε» στα παιδιά να είναι πιο ευαίσθητα· πρέπει ταυτόχρονα να γνωρίζουμε πότε αυτή η ευαισθησία γίνεται πηγή τραυματισμού.

Πρακτικές συνέπειες & προτάσεις

1. Πρώιμη αναγνώριση ευαλωτότητας
   Οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας, οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς μπορούν να λάβουν υπόψη την ενσυναίσθηση ως πιθανό δείκτη ευαισθησίας σε στρεσογόνες καταστάσεις. Η καταγραφή της είναι χρήσιμη όχι για να «καταστείλει» την ενσυναίσθηση, αλλά για να εντοπιστούν παιδιά που χρειάζονται πιο έγκαιρη υποστήριξη.

2. Στοχευμένη ψυχολογική υποστήριξη
   Σε περιόδους πολέμου ή χρόνιας σύγκρουσης, είναι σημαντικό να σχεδιαστούν παρεμβάσεις που θα βοηθούν τα παιδιά να διαχειριστούν την υπερβολική «φορτίδα» που απορρέει από τη ροή τραυματικών πληροφοριών και συγκινήσεων. Πρακτικά, αυτό μπορεί να περιλαμβάνει τεχνικές αποστασιοποίησης (emotional distancing), στρατηγικές αυτοφροντίδας, περιορισμένη έκθεση σε ειδησεογραφία και υποστήριξη σε ομάδες συνομηλίκων.

3. Ενίσχυση της ανθεκτικότητας χωρίς να “αμβλύνουμε” την ενσυναίσθηση
   Ο στόχος δεν μπορεί να είναι να κάνουμε τα παιδιά «σκληρότερα», αλλά να τους δώσουμε εργαλεία ώστε να διαπραγματεύονται το βάρος της ενσυναίσθησης χωρίς να καταρρέουν. Η εκπαίδευση σε ψυχική ενσυνειδησία, mindfulness και συναισθηματικές δεξιότητες μπορεί να βοηθήσει.

4. Στήριξη κοινοτήτων εν μέσω σύγκρουσης
   Τα προγράμματα ψυχοκοινωνικής υποστήριξης πρέπει να στοχεύουν όχι μόνο στα παιδιά, αλλά στο ευρύτερο οικογενειακό και σχολικό περιβάλλον, ενισχύοντας ένα υποστηρικτικό πλέγμα.

Η μελέτη δείχνει ότι η ενσυναίσθηση δεν είναι αθώα «ωραία ιδιότητα» — σε συνθήκες συνεχιζόμενης βίας και πόλωσης μπορεί να μετατραπεί σε πηγή κρυμμένου κινδύνου για την ψυχική υγεία της νέας γενιάς. Τα ευαίσθητα παιδιά, αυτά που νιώθουν βαθιά τις πληγές των άλλων, μπορεί να είναι εκείνα που υποφέρουν περισσότερο όταν περιβαλλόνται από πόνο και τραύμα. Η πρόκληση για σχολεία, γονείς και ειδικούς είναι να δημιουργήσουν δομές και προληπτικά προγράμματα που θα αναγνωρίζουν αυτή την ευαισθησία και θα τη στηρίζουν, χωρίς να την τιμωρούν ή να την καταστέλλουν.