Εφηβεία: Οι φιλίες μπορεί να προβλέψουν την αυτοτραυματική συμπεριφορά

Η εφηβεία είναι μια περίοδος γεμάτη ανακαλύψεις, αλλαγές και έντονα συναισθήματα. Οι περισσότεροι θυμόμαστε πώς ήταν να προσπαθούμε να «χωρέσουμε» στο κοινωνικό πλαίσιο του σχολείου — ανάμεσα στους «δημοφιλείς», τους «μοναχικούς» και εκείνους που κινούνται κάπου ενδιάμεσα. Όμως, οι σχολικές ιεραρχίες δεν είναι απλώς περαστικές κοινωνικές δομές. Όπως δείχνουν πρόσφατα ερευνητικά δεδομένα, οι φιλίες και οι κοινωνικές θέσεις των εφήβων μπορούν να επηρεάσουν άμεσα την ψυχική τους υγεία και να συνδεθούν με ένα από τα πιο ανησυχητικά φαινόμενα: τον αυτοτραυματισμό.

Τι είναι ο αυτοτραυματισμός και γιατί ανησυχεί τους ειδικούς

Ο αυτοτραυματισμός — η σκόπιμη πρόκληση πόνου ή τραυματισμού στον εαυτό — είναι ένα φαινόμενο που εμφανίζεται συχνά στην εφηβεία. Εκτιμάται ότι 16%-22% των εφήβων έχουν βλάψει τον εαυτό τους τουλάχιστον μία φορά, ενώ το ποσοστό φαίνεται να αυξάνεται, ειδικά μεταξύ των κοριτσιών. Αυτή η συμπεριφορά συνδέεται με αυξημένο κίνδυνο ψυχικών διαταραχών και, σε ορισμένες περιπτώσεις, με απόπειρες αυτοκτονίας.

Οι λόγοι που ωθούν έναν έφηβο σε τέτοιες πράξεις είναι ποικίλοι. Μπορεί να αποτελούν έναν ενδοπροσωπικό μηχανισμό διαχείρισης συναισθηματικού πόνου — όταν ο σωματικός πόνος «ανακουφίζει» προσωρινά τον ψυχικό. Ή να έχουν διαπροσωπικές ρίζες, επηρεασμένες από το κοινωνικό περιβάλλον, τις φιλίες και την ανάγκη επικοινωνίας ή προσοχής.

Οι φιλίες στο σχολείο και η ψυχική υγεία

Οι φιλίες στην εφηβεία παίζουν κρίσιμο ρόλο στη διαμόρφωση της ταυτότητας και της συναισθηματικής σταθερότητας. Ωστόσο, λίγες έρευνες είχαν εξετάσει μέχρι πρόσφατα τη σχέση μεταξύ των δικτύων φιλίας και της αυτοτραυματικής συμπεριφοράς.

Μια εκτεταμένη μελέτη στο Ηνωμένο Βασίλειο, στο πλαίσιο του προγράμματος Reach (Resilience, Ethnicity and Adolescent Mental Health), επιχείρησε να καλύψει αυτό το κενό. Στη μελέτη συμμετείχαν περίπου 4.000 μαθητές ηλικίας 11 έως 14 ετών από 12 σχολεία του νότιου Λονδίνου. Οι έφηβοι απάντησαν σε ερωτηματολόγια σχετικά με την ψυχική τους υγεία και το δίκτυο φίλων τους.

Από αυτούς, το 14% δήλωσε ότι έχει προσπαθήσει να βλάψει τον εαυτό του. Οι μαθητές κλήθηκαν επίσης να κατονομάσουν τους φίλους τους μέσα στη σχολική χρονιά, επιτρέποντας στους ερευνητές να «χαρτογραφήσουν» τα κοινωνικά δίκτυα των εφήβων.

Πώς αναλύθηκαν τα δίκτυα φιλίας

Η ομάδα των ερευνητών χρησιμοποίησε ανάλυση κοινωνικών δικτύων, μια μέθοδο που επιτρέπει τη μελέτη των σχέσεων μεταξύ ατόμων. Υπολογίστηκαν διάφοροι δείκτες, όπως:

• Δημοτικότητα: πόσοι σε θεωρούν φίλο τους.

• Γέφυρα (bridging): όταν κάποιος συνδέει διαφορετικές ομάδες φίλων.

• Κοινωνική απομόνωση: όταν κάποιος έχει ελάχιστους ή καθόλου φίλους.

• Κοινωνικότητα: όταν ο ίδιος κάποιος δηλώνει πολλούς φίλους.

Η ανάλυση έδειξε ότι σχεδόν οι μισοί έφηβοι είχαν τουλάχιστον έναν φίλο που είχε αυτοτραυματιστεί, γεγονός που συσχετίστηκε με αυξημένες πιθανότητες να παρουσιάσουν και οι ίδιοι παρόμοια συμπεριφορά. Αυτό το εύρημα ενισχύει την ιδέα της επιρροής από συνομηλίκους, όπου οι πράξεις ή τα συναισθήματα «μεταδίδονται» μέσα στις κοινωνικές ομάδες.

Οι κοινωνικές θέσεις που προστατεύουν ή αυξάνουν τον κίνδυνο

Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι ορισμένες κοινωνικές θέσεις λειτουργούν προστατευτικά, ενώ άλλες ενισχύουν τον κίνδυνο αυτοτραυματισμού.

• Επικίνδυνες θέσεις:

  • Η κοινωνική απομόνωση ήταν ένας από τους ισχυρότερους παράγοντες κινδύνου.

  • Η υπερβολική δημοτικότητα μπορεί να συνδέεται με πίεση και άγχος αποδοχής.

  • Ο ρόλος του «ενδιάμεσου» (bridger), που γεφυρώνει διαφορετικές ομάδες, μπορεί να είναι ψυχικά εξαντλητικός.

• Προστατευτικές θέσεις:

  • Η ύπαρξη δεμένου κύκλου φίλων, όπου όλοι συνδέονται μεταξύ τους.

  • Η κοινωνικότητα, δηλαδή η προθυμία να δημιουργείς δεσμούς.

Παραδόξως, η μελέτη δεν έδειξε σημαντικές διαφορές μεταξύ αγοριών και κοριτσιών, κάτι που δείχνει ότι οι κοινωνικές επιρροές στη συμπεριφορά αυτοτραυματισμού είναι παρόμοιες και στα δύο φύλα.

Τι σημαίνουν αυτά τα ευρήματα

Τα δεδομένα της έρευνας συλλέχθηκαν σε μία μόνο χρονική στιγμή, επομένως δεν μπορούν να αποδείξουν αιτιότητα — δηλαδή αν οι φιλίες προκαλούν τον αυτοτραυματισμό ή το αντίστροφο. Παρ’ όλα αυτά, η σύνδεση είναι σαφής: οι κοινωνικές σχέσεις στο σχολείο παίζουν καθοριστικό ρόλο στη συναισθηματική ισορροπία των εφήβων.

Αν τόσο η απομόνωση όσο και η υπερσύνδεση με φίλους που αυτοτραυματίζονται σχετίζονται με κινδύνους, τότε οι παρεμβάσεις πρόληψης πρέπει να είναι πολυεπίπεδες. Δεν αρκεί να εστιάζουμε μόνο στους μοναχικούς μαθητές· χρειάζεται να κατανοούμε και τη δυναμική των ομάδων φιλίας, καθώς και πώς οι συμπεριφορές διαχέονται μέσα στο δίκτυο.

Ένα κάλεσμα για έγκαιρη δράση

Η εφηβική ηλικία είναι μια κρίσιμη φάση διαμόρφωσης της ψυχικής υγείας. Οι φιλίες που αναπτύσσονται τότε μπορεί να καθορίσουν τη συναισθηματική ευημερία ενός ατόμου για δεκαετίες. Όσο περισσότερο κατανοούμε τα κοινωνικά δίκτυα των εφήβων, τόσο καλύτερα μπορούμε να σχεδιάσουμε προγράμματα πρόληψης και υποστήριξης.

Η μελέτη αυτή μας υπενθυμίζει κάτι ουσιαστικό: η ψυχική υγεία των νέων δεν είναι μόνο ατομική υπόθεση. Είναι κοινωνική, σχεσιακή και βαθιά επηρεασμένη από το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνουν. Οι φιλίες μπορούν να γίνουν είτε δίχτυ ασφάλειας, είτε πηγή πίεσης — και η κατανόησή τους είναι το πρώτο βήμα για να προστατεύσουμε τους εφήβους από τον κίνδυνο του αυτοτραυματισμού.