COVID-19: Πώς το lockdown επηρέασε την ανάπτυξη των παιδιών;

Η πανδημία της COVID-19 δεν προκάλεσε μόνο κρίση στην υγεία των ενηλίκων· άφησε βαθιά ίχνη και στη νέα γενιά. Τα lockdown, η απομόνωση, το κλείσιμο παιδικών σταθμών και νηπιαγωγείων αλλά και οι περιορισμένες κοινωνικές επαφές φαίνεται ότι επηρέασαν σημαντικά την ανάπτυξη των παιδιών — όσων ήταν βρέφη ή νήπια την περίοδο της πανδημίας.

Τι δείχνουν οι έρευνες

Πρόσφατη μελέτη που εξέτασε στοιχεία από περίπου 258.000 παιδιά ηλικίας βρεφικής και προσχολικής ηλικίας κατά το διάστημα των lockdowns (2020-2021) κατέγραψε αύξηση στα αναπτυξιακά προβλήματα: ο λόγος που άργησε να εμφανιστεί, οι δεξιότητες ομιλίας, η κοινωνική και η συναισθηματική ανάπτυξη — δείκτες που παρακολουθούνται συνήθως από παιδίατρους και ειδικούς ανάπτυξης.

Παρόμοια, έρευνα στην προσχολική ηλικία (πριν από το σχολείο) διαπίστωσε ότι, μετά τα lockdowns, πολλά παιδιά εμφάνισαν υστέρηση στην ικανότητα που λέγεται «false-belief understanding» — δηλαδή στην ικανότητα να κατανοούν ότι άλλοι μπορεί να έχουν διαφορετικές πεποιθήσεις ή σκέψεις από τις δικές τους. Πρόκειται για μια δεξιότητα σημαντική για την κοινωνική συναναστροφή, την κατανόηση συναισθημάτων και την ανάπτυξη ενσυναίσθησης.

Τα παιδιά που προέρχονταν από οικογένειες με χαμηλότερους οικονομικούς πόρους ή με λιγότερο μορφωμένους γονείς φαίνεται να επηρεάστηκαν περισσότερο — πιθανώς λόγω λιγότερης κοινωνικής αλληλεπίδρασης, περιορισμένων ερεθισμάτων και γενικότερης πίεσης στην οικογένεια κατά την πανδημία.

Ποιες πτυχές της ανάπτυξης «πληγώθηκαν»

• Γλωσσικές και γνωστικές δεξιότητες

Η απουσία καθημερινής κοινωνικής επαφής με συνομηλίκους, η περιορισμένη επικοινωνία έξω από την οικογένεια και τα λιγότερα ερεθίσματα — όπως παιχνίδι σε παιδική χαρά, επαφή με εκπαιδευτικά περιβάλλοντα κ.λπ. — μείωσαν τις ευκαιρίες για ανάπτυξη γλώσσας, συλλογισμού και γενικής γνώσης.

• Κοινωνική κατανόηση και συναισθηματική νοημοσύνη

Η ικανότητα να καταλαβαίνει ένα παιδί πως άλλοι έχουν διαφορετικές σκέψεις, συναισθήματα ή πεποιθήσεις — θεμέλιο της ενσυναίσθησης και της κοινωνικής συμβίωσης — φαίνεται να «φρενάρισε» σε πολλά παιδιά προσχολικής ηλικίας. Αυτό μπορεί να επηρεάσει την ικανότητά τους να σχηματίσουν φιλίες, να συνεργαστούν, να διαχειριστούν συγκρούσεις.

• Κινητικές, συνήθειες και γενική ευεξία

Οι περιορισμοί στην έξοδο, στα παιχνίδια και στις δραστηριότητες εξωτερικού χώρου μείωσαν την φυσική κίνηση, την άθληση και τις εμπειρίες που βοηθούν την ψυχοσωματική ανάπτυξη. Επιπλέον, η απομόνωση και το παρατεταμένο στρες σε οικογένειες μπορεί να περιόρισαν την ποιοτική φροντίδα και την σταθερότητα που χρειάζονται τα παιδιά τις πρώτες τους ηλικίες.

Γιατί είναι πιο «ευάλωτα» τα παιδιά 0-5 ετών

Η πρώτη παιδική ηλικία — από τη γέννηση μέχρι τα 5–6 χρόνια — θεωρείται κρίσιμη για την ανάπτυξη της γλώσσας, της κοινωνικότητας, της γνωστικής δομής και της ψυχικής υγείας. Σε αυτή τη φάση, ο εγκέφαλος «σχηματίζεται», διαμορφώνονται συνήθειες, αναπτύσσονται δεξιότητες επικοινωνίας, συναισθηματικής νοημοσύνης και κοινωνικής κατανόησης.

Όταν όμως η καθημερινότητα αλλάζει απότομα — όπως έγινε με τα lockdowns — και τα ερεθίσματα μειώνονται, η ανάπτυξη αυτών των δεξιοτήτων μπορεί να καθυστερήσει ή να διαταραχθεί. Ταυτόχρονα, οι οικογένειες — ειδικά εκείνες με οικονομική ή κοινωνική πίεση — ενδέχεται να μην μπορούν να προσφέρουν τα απαραίτητα ερεθίσματα, υποστήριξη και ασφάλεια.

Τι σημαίνει αυτό για το μέλλον

Τα προβλήματα ανάπτυξης σε τόσο κρίσιμη ηλικία δεν είναι προσωρινά. Ένα παιδί που ξεκινάει το σχολείο με υστέρηση στη γλώσσα, στην κοινωνική κατανόηση ή στη συναισθηματική ωριμότητα μπορεί να αντιμετωπίσει δυσκολίες στην εκπαίδευση, στις κοινωνικές σχέσεις, στη συναισθηματική ισορροπία — και ενδεχομένως μεγαλύτερο στρες ή χαμηλότερη αυτοπεποίθηση.

Επιπλέον, όπως δείχνουν οι μελέτες, οι ανισότητες — οικονομικές, κοινωνικές, μορφωτικές — ενισχύθηκαν με την πανδημία: τα παιδιά από πιο ευάλωτα περιβάλλοντα ήταν πιο πιθανό να παρουσιάσουν καθυστερήσεις. Αυτό σημαίνει πως ήδη υπάρχουσες κοινωνικές ανισότητες μπορεί να μεγεθύνθηκαν, δημιουργώντας «χαμένη γενιά» όσον αφορά την ανάπτυξη και τις ευκαιρίες.

Τι μπορεί να γίνει τώρα — Στήριξη των παιδιών και των οικογενειών

1. Έγκαιρη αξιολόγηση και υποστήριξη
   Παιδίατροι, νηπιαγωγοί και σχολεία θα πρέπει να ελέγχουν τα παιδιά που ήταν βρέφη/νήπια στην περίοδο της πανδημίας για πιθανές καθυστερήσεις στη γλώσσα, στην κοινωνικότητα, στη συναισθηματική ανάπτυξη. Οποιαδήποτε καθυστέρηση πρέπει να αντιμετωπίζεται με έγκαιρη παρέμβαση — λογοθεραπεία, ψυχολογική υποστήριξη, ενίσχυση κοινωνικών δεξιοτήτων.

2. Ενίσχυση της κοινωνικής επαφής και του παιχνιδιού
   Οι εμπειρίες με άλλα παιδιά, οι ομαδικές δραστηριότητες, οι βόλτες, το ελεύθερο παιχνίδι — όλα συμβάλλουν στην ανάπτυξη κοινωνικών και γνωστικών δεξιοτήτων. Γονείς και εκπαιδευτικοί πρέπει να προσφέρουν ευκαιρίες για κάτι τέτοιο.

3. Στήριξη οικογενειών με μειωμένους πόρους
   Πολιτικές που βοηθούν οικονομικά και κοινωνικά τα πιο ευάλωτα νοικοκυριά είναι κρίσιμες. Πρόσβαση σε πρόγραμμα παιδικής μέριμνας, εκπαιδευτική υποστήριξη, κοινωνικές υπηρεσίες — όλα βοηθούν στην μείωση των ανισοτήτων.

4. Ενημέρωση και ευαισθητοποίηση
   Η κοινότητα πρέπει να γνωρίζει πως οι επιπτώσεις της πανδημίας στα παιδιά δεν είναι «παροδικές». Χρειάζεται κατανόηση, υποστήριξη και συλλογική δράση για να αποφύγουμε μακροπρόθεσμα προβλήματα στην ψυχική και γνωστική υγεία της επόμενης γενιάς.

Η COVID-19 και τα lockdowns μπορεί να έφυγαν από την καθημερινότητά μας — αλλά οι μακροπρόθεσμες συνέπειες στις μικρότερες ηλικίες αρχίζουν τώρα να φαίνονται. Η καθυστέρηση στην ανάπτυξη, η υστέρηση στη γλώσσα και στην κοινωνικότητα, οι δυσκολίες στον συναισθηματικό τομέα δεν είναι απλώς “παράπλευρες απώλειες”. Είναι πραγματικά τραυματικά αποτελέσματα μιας περιόδου που άλλαξε για πάντα τα παιδικά χρόνια πολλών.

Αν θέλουμε το μέλλον να είναι καλύτερο, πρέπει να δράσουμε σήμερα: με πρόληψη, υποστήριξη, ευαισθησία και επενδύσεις στα παιδιά και τις οικογένειές τους. Η επόμενη γενιά αξίζει να έχει τη δυνατότητα να αναπτυχθεί πλήρως — χωρίς εμπόδια από όσα έζησε λόγω της πανδημίας.