Bystander effect: Η επιθετικότητα εξαπλώνεται ανάμεσα στους συνομηλίκους

Η ανθρώπινη συμπεριφορά, ιδιαίτερα στις κοινωνικές σχέσεις των εφήβων, αποδεικνύεται πιο εύπλαστη από ό,τι φανταζόμαστε. Ένα από τα πιο ανησυχητικά φαινόμενα αφορά την επιθετικότητα, που, όπως δείχνουν έρευνες, μπορεί να μεταδοθεί και να ενισχυθεί μέσα σε παρέες, σχολικά περιβάλλοντα ή ακόμα και μέσα από απλή παρακολούθηση. Παράλληλα, η παρουσία παρατηρητών (το γνωστό bystander effect) παίζει κρίσιμο ρόλο: είτε ενισχύει είτε αναστέλλει αυτή τη «λοίμωξη» της επιθετικότητας.

Επιθετικότητα ως κοινωνική «μόλυνση»

Δεν είναι λίγες οι μελέτες που καταδεικνύουν ότι η επιθετικότητα μπορεί να έχει χαρακτήρα κοινωνικής μόλυνσης: όταν ένας έφηβος εκδηλώνει επιθετική συμπεριφορά, οι συνομήλικοι συχνά μιμούνται και αναπαράγουν την ίδια συμπεριφορά—είτε ενεργά είτε παθητικά. Αυτοί οι μηχανισμοί κοινωνικής επιρροής και συμμόρφωσης τροφοδοτούν ένα κύκλο όπου η επιθετικότητα τείνει να «μεταδοθεί» μέσα στην ομάδα.

Φιλία και κοινοί στόχοι επιθετικότητας

Ένα ενδιαφέρον εύρημα είναι ότι φίλοι—ειδικά περισσότερο επιθετικά παιδιά—συχνά επιτίθενται στον ίδιο ή στους ίδιους στόχους. Δηλαδή, η επιθετικότητα όχι μόνο είναι «κολλητική», αλλά αναπαράγεται και σε συγκεκριμένες κατευθύνσεις, αυξάνοντας την ένταση των συγκρούσεων μέσα στην ομάδα.

Πώς επηρεάζονται οι παρατηρητές (bystanders);

Οι παρατηρητές-μάρτυρες σε σκηνές επιθετικότητας μπορούν να παρεμποδίσουν ή να ενισχύσουν τη συμπεριφορά. Σε περιπτώσεις αποκλεισμού ή online εκφοβισμού, οι bystanders συχνά δεν παρεμβαίνουν—ιδιαίτερα αν υπάρχουν κι άλλοι παρόντες. Αυτό το φαινόμενο, γνωστό ως «bystander effect», καταδεικνύει ότι η παρουσία άλλων μειώνει την αίσθηση ευθύνης του καθενός. Η αμηχανία, ο φόβος ή η αίσθηση ότι «κάποιος άλλος θα κάνει κάτι» οδηγούν πολλές φορές στην σιωπή.

Κοινωνικό άγχος, σύνδεση και συμμόρφωση

Τα στοιχεία δείχνουν ότι κοινωνικά άτομα με έντονο κοινωνικό άγχος είναι πιο ευάλωτα σε επιρροές – ακόμα κι από συνομηλίκους με κατώτερο κοινωνικό status. Αυτό σημαίνει πως, για να αποφευχθεί η συμμετοχή σε επιθετικές συμπεριφορές, χρειάζεται να υπερκεραστεί το άγχος και να καλλιεργηθεί η αυτοπεποίθηση και η ηθική ευαισθησία.

Πώς ανατρέπεται αυτό το κύμα;

Αντίθετα με όσα συμβαίνουν συχνά, υπάρχουν περιβάλλοντα στα οποία οι bystanders παρεμβαίνουν συστηματικά. Ο παράγοντας-κλειδί είναι η ηθική ευαισθητοποίηση και η συλλογική αποτελεσματικότητα (collective efficacy): όταν ως ομάδα πιστεύουμε ότι μπορούμε να σταματήσουμε την επιθετικότητα, και όταν καλλιεργούνται αξίες όπως η ενσυναίσθηση και η αλληλεγγύη, είναι πιο πιθανό να υπερασπίσουμε το θύμα και να ανακόψουμε τη «μόλυνση».

Η δύναμη της ομάδας και της κουλτούρας

Οι τάξεις ή οι παρέες που αναλαμβάνουν συλλογική ευθύνη και έχουν κοινό ηθικό κώδικα είναι αυτές που αντιμετωπίζουν πιο αποτελεσματικά την επιθετικότητα. Η κουλτούρα της τάξης, η ενημέρωση για τις συνέπειες, και η συνειδητοποίηση ότι η σιωπή σχολιάζεται αρνητικά, δημιουργούν ένα καθαρό αντι-μοντέλο, που λειτουργεί αποτρεπτικά.

1. Η επιθετικότητα εξαπλώνεται στην ομάδα μέσω επανάληψης και μίμησης.

2. Οι φίλοι μοιράζονται συχνά επιθετικούς στόχους, ενισχύοντας τη δυναμική.

3. Οι bystanders μπορούν να μείνουν παθητικοί—κυρίως όταν είναι πολλοί ή άβουλοι.

4. Το κοινωνικό άγχος αυξάνει την πιθανότητα συμμόρφωσης σε επιθετικές ενέργειες.

5. Η ηθική ευαισθητοποίηση και η συλλογική ευθύνη αναστέλλουν αυτή τη «μόλυνση».

6. Η ομαδική κουλτούρα και η συνείδηση είναι τα ισχυρότερα εργαλεία πρόληψης.

Ολοκληρώνοντας, η επιθετικότητα δεν είναι αποκλειστικά ατομικό φαινόμενο. Αναπτύσσεται και πολλαπλασιάζεται μέσα στο κοινωνικό περιβάλλον. Αντίστοιχα, και η αντίδραση δεν είναι απλώς προσωπική υπόθεση· καλλιεργώντας συνείδηση, ευθύνη και συλλογικότητα μπορούμε να ανακόψουμε τον «ιό» του θυμού και να ενισχύσουμε συμπεριφορές αλληλοστήριξης.