Μήπως ο Ιπποκράτης ήταν πιο μπροστά από τον Σίγκμουντ Φρόϋντ;

Πώς η Αρχαία Ελλάδα και η Ρώμη έθεσαν τα θεμέλια της σύγχρονης ψυχιατρικής

Της Σόνιας Χαϊμαντά

Η ψυχική υγεία αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους πυλώνες της σύγχρονης ιατρικής. Ωστόσο, η ψυχιατρική – όπως τη γνωρίζουμε σήμερα – δεν γεννήθηκε στα εργαστήρια του 19ου αιώνα, αλλά έχει τις ρίζες της βαθιά στην ιστορία. Πολλοί αιώνες πριν από την εμφάνιση της νευροεπιστήμης και της ψυχολογίας, οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι στοχαστές άρχισαν να εξετάζουν το ανθρώπινο μυαλό με τρόπο επιστημονικό και φιλοσοφικό, βάζοντας τις βάσεις για την ορθολογική κατανόηση της ψυχικής νόσου.

Μια πρόσφατη μελέτη από το Πανεπιστήμιο του Μπάρι στην Ιταλία, που δημοσιεύθηκε το 2025 στο περιοδικό Ethics, Medicine and Public Health, υπενθυμίζει πως οι αρχαίοι αυτοί γιατροί και φιλόσοφοι ήταν οι πρώτοι που απέρριψαν τις δεισιδαιμονίες και στράφηκαν στη λογική παρατήρηση. Μέσα από τα έργα τους γεννήθηκαν οι πρώτες θεωρίες για τη σχέση σώματος και ψυχής, αλλά και για τη θεραπευτική αξία του λόγου, της διατροφής και του τρόπου ζωής — έννοιες που εξακολουθούν να βρίσκονται στον πυρήνα της ψυχιατρικής πρακτικής σήμερα.

Από το υπερφυσικό στο φυσικό: η επανάσταση του Ιπποκράτη

Στους πρώιμους πολιτισμούς, η ψυχική ασθένεια θεωρούνταν έργο δαιμόνων ή θεϊκής οργής. Οι ασθενείς αντιμετωπίζονταν με τελετουργίες, εξορκισμούς και προσευχές. Όλα αυτά άλλαξαν στην Ελλάδα του 5ου αιώνα π.Χ., όταν ο Ιπποκράτης ο Κώος αμφισβήτησε ευθέως την ιδέα ότι οι ψυχικές διαταραχές έχουν υπερφυσική προέλευση.

Στο έργο του Περί ἱερῆς νούσου, ο Ιπποκράτης υποστήριξε ότι ακόμη και η «ιερή νόσος» – πιθανότατα η επιληψία – δεν ήταν τίποτε άλλο παρά πάθηση του εγκεφάλου. «Οὐδὲν θειότερον ἔχει ἢ αἱ ἄλλαι», έγραφε, τονίζοντας ότι η ασθένεια δεν είναι θεϊκή αλλά φυσική. Η άποψή του αυτή άνοιξε τον δρόμο για τη λογική ερμηνεία της ψυχικής υγείας και καθιέρωσε την παρατήρηση, την εμπειρική γνώση και τη συστηματική καταγραφή των συμπτωμάτων ως εργαλεία του γιατρού.

Ο Ιπποκράτης εισήγαγε επίσης τη θεωρία των τεσσάρων χυμών – αίμα, φλέγμα, κίτρινη και μέλαινα χολή – που καθόριζαν την ισορροπία του σώματος και της ψυχής. Η υπεροχή της μέλαινας χολής, έλεγε, οδηγούσε σε μελαγχολία, μια κατάσταση που σήμερα αναγνωρίζουμε ως κατάθλιψη. Η σύνδεση σωματικών και ψυχικών διεργασιών αποτέλεσε θεμέλιο λίθο για την ψυχοσωματική ιατρική των επόμενων αιώνων.

Η φιλοσοφία και η γέννηση της ψυχολογικής σκέψης

Παράλληλα με την ιατρική, η φιλοσοφία της κλασικής Ελλάδας προσέφερε ανεκτίμητη συνεισφορά στην κατανόηση της ψυχής. Ο Πυθαγόρας μίλησε πρώτος για την αρμονία σώματος και ψυχής· ο Πλάτωνας χώρισε την ψυχή σε τρία μέρη – λογιστικό, θυμοειδές και επιθυμητικό – αναγνωρίζοντας ότι οι συγκρούσεις ανάμεσά τους οδηγούν σε ψυχικές διαταραχές. Ο Αριστοτέλης, στο έργο του Περί Ψυχής, προσέγγισε το φαινόμενο με επιστημονικό βλέμμα, θεωρώντας την ψυχή ως τη «μορφή» του σώματος, δηλαδή τη λειτουργική του ουσία.

Αυτές οι θεωρίες, αν και φιλοσοφικές, προανήγγειλαν με τρόπο εντυπωσιακό τις σύγχρονες ψυχολογικές έννοιες της συνείδησης, της προσωπικότητας και της εσωτερικής σύγκρουσης. Οι στωικοί φιλόσοφοι, όπως ο Επίκτητος και ο Σενέκας, πήγαν ακόμη παραπέρα, υποστηρίζοντας ότι τα συναισθήματά μας δεν καθορίζονται από τα γεγονότα αλλά από τον τρόπο που τα ερμηνεύουμε – μια αρχή που βρίσκεται σήμερα στο κέντρο της γνωσιακής-συμπεριφορικής θεραπείας (CBT).

Από την Ελλάδα στη Ρώμη: η γέννηση της πρώιμης κλινικής ψυχιατρικής

Με την εξάπλωση του ελληνικού πολιτισμού στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, οι ιδέες αυτές μεταφέρθηκαν και εξελίχθηκαν. Ο Ασκληπιάδης ο Βιθυνός (2ος–1ος αι. π.Χ.) θεωρείται ο πρώτος που επιχείρησε μια συστηματική ταξινόμηση των ψυχικών διαταραχών. Πίστευε ότι η ψυχική νόσος οφείλεται σε διαταραχή των «ατόμων» του σώματος και πως η θεραπεία πρέπει να στοχεύει στην αποκατάσταση της φυσικής αρμονίας.

Σε μια εποχή όπου οι ψυχικά ασθενείς συχνά φυλακίζονταν, ο Ασκληπιάδης υποστήριξε ότι χρειάζονται ήπιες, μη βίαιες θεραπείες – σωστή διατροφή, καθαρό αέρα, μουσική, μασάζ, ακόμη και κοινωνική επαφή. Οι απόψεις του αυτές τον καθιστούν πρόδρομο της ανθρωποκεντρικής ιατρικής και της σύγχρονης αποϊδρυματοποίησης.

Τον 1ο αιώνα μ.Χ., ο Αύλος Κορνήλιος Κέλσος συνέγραψε το De Medicina, ένα από τα πρώτα ιατρικά εγχειρίδια στη Λατινική γλώσσα. Εκεί περιέγραψε μορφές «παραφροσύνης» και «μελαγχολίας» και πρότεινε θεραπείες βασισμένες στη νηστεία, τη ρύθμιση του ύπνου και την ψυχολογική υποστήριξη – πρακτικές που θυμίζουν σύγχρονα προγράμματα ψυχοθεραπείας και ευεξίας.

Λίγο αργότερα, ο Αρεταίος ο Καππαδόκης (1ος–2ος αι. μ.Χ.) προσέφερε εξαιρετικά ακριβείς περιγραφές της μελαγχολίας και της μανίας, τις οποίες θεώρησε δύο φάσεις του ίδιου νοσήματος – μια εντυπωσιακά διορατική παρατήρηση που προαναγγέλλει τη σημερινή έννοια της διπολικής διαταραχής.

Ο Κλαύδιος Γαληνός (2ος αι. μ.Χ.) ολοκλήρωσε αυτή την πνευματική πορεία, συνδέοντας την ψυχή με τις λειτουργίες του εγκεφάλου και των νεύρων. Με τα ανατομικά του πειράματα επιβεβαίωσε ότι το «ἡγεμονικόν» – το κέντρο της σκέψης και του συναισθήματος – βρίσκεται στον εγκέφαλο και όχι στην καρδιά, θεμελιώνοντας έτσι μια βιολογική θεώρηση της ψυχικής υγείας που διατηρήθηκε μέχρι την Αναγέννηση.

Από την αρχαιότητα στη σύγχρονη ψυχιατρική

Η συμβολή της αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής σκέψης δεν περιορίζεται στη θεωρία. Πολλές από τις πρακτικές εκείνης της εποχής επιβιώνουν με νέες μορφές στη σύγχρονη ψυχιατρική και ψυχολογία:

• Η σημασία της παρατήρησης και του ιστορικού του ασθενούς – όπως δίδασκε ο Ιπποκράτης.
• Η ολιστική φροντίδα του σώματος και του πνεύματος, που προτείνει ο Ασκληπιάδης.
• Η κατανόηση της μελαγχολίας και της μανίας ως φάσεις ενός κύκλου, όπως υποστήριξε ο Αρεταίος.
• Η αναγνώριση της δύναμης της σκέψης στις συναισθηματικές αντιδράσεις, σύμφωνα με τη στωική φιλοσοφία.
• Η δεοντολογία και ο σεβασμός προς τον ασθενή, όπως διατυπώθηκε στον Ιπποκρατικό Όρκο και παραμένει θεμέλιο του ιατρικού επαγγέλματος.

Μια ζωντανή κληρονομιά

Η μετάβαση από τις μαγικές τελετές στην ιατρική παρατήρηση και τη φιλοσοφική ανάλυση ήταν μια από τις πιο σημαντικές στροφές στην ιστορία του ανθρώπινου νου. Η αρχαία Ελλάδα και η Ρώμη μας δίδαξαν ότι η ψυχική υγεία δεν είναι τιμωρία των θεών, αλλά μέρος της ανθρώπινης φύσης που μπορεί να κατανοηθεί, να αντιμετωπιστεί και να θεραπευθεί με σεβασμό, λογική και ανθρωπιά.

Στη σημερινή εποχή, όπου η ψυχική υγεία αποκτά ολοένα μεγαλύτερη σημασία, η επιστροφή σε αυτές τις ρίζες δεν είναι απλώς ιστορική αναδρομή – είναι υπενθύμιση ότι η αληθινή πρόοδος της επιστήμης αρχίζει πάντα από την παρατήρηση, τη σκέψη και τη συμπόνια.

Ενδεικτικές πηγές

• Bottalico L. et al., Ethics, Medicine and Public Health (2025).
• Hippocrates, On the Sacred Disease, Loeb Classical Library.
• Aulus Cornelius Celsus, De Medicina, UChicago Press.
• Pearce JMS, The Neurology of Aretaeus (2019).
• Singer PN., Galen, Stanford Encyclopedia of Philosophy.
• Cavanna AE., The Western origins of mindfulness therapy (2020).