Παραστατική κατανάλωση: Πώς αλλάζει τη σχέση μας με το φαγητό

Έχετε παραγγείλει ποτέ σαλάτα στο πρώτο ραντεβού ενώ στην πραγματικότητα θέλατε το μπέργκερ; Αν ναι, τότε πιθανόν έχετε βιώσει την έννοια της «παραστατικής κατανάλωσης». Δεν πρόκειται απλώς για μια ιδιοτροπία ή μια συνήθεια καλών τρόπων. Είναι μια ψυχοκοινωνική τάση που επηρεάζει όλο και περισσότερο τον τρόπο που σχετιζόμαστε με το φαγητό.

Τι είναι η παραστατική κατανάλωση;

Η «παραστατική κατανάλωση» (performative eating) αναφέρεται στην επιλογή ή την αποφυγή συγκεκριμένων τροφών, όχι με βάση την πραγματική μας όρεξη ή τις διατροφικές μας ανάγκες, αλλά με γνώμονα το μήνυμα που θέλουμε να στείλουμε στους άλλους. Παραδείγματα:

• Κάποιος παραγγέλνει σαλάτα για να δείξει πειθαρχία και υγεία.

• Ένας άντρας επιλέγει μπριζόλα και μπίρα για να εκπέμψει «αρρενωπότητα».

• Μια παρέα νέων φωτογραφίζει καλλιτεχνικά διακοσμημένα smoothie bowls για το Instagram.

• Κάποιος υιοθετεί χορτοφαγία για να τονίσει την περιβαλλοντική του ευαισθησία.

Το φαγητό, πέρα από τροφή, γίνεται έτσι εργαλείο ταυτότητας, κοινωνικής ένταξης και –στην εποχή μας– διαδικτυακής εικόνας.

Ο ρόλος των social media

Αν και η παραστατική κατανάλωση υπάρχει εδώ και αιώνες (σκεφτείτε τα πολυτελή γεύματα βασιλικών οικογενειών), τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης την έχουν απογειώσει. Πλατφόρμες όπως το Instagram και το TikTok κατακλύζονται από φωτογραφίες και βίντεο με αισθητικά γεύματα, matcha lattes, «τι τρώω σε μια μέρα» challenges και mukbangs. Αυτά τα περιεχόμενα δεν λειτουργούν μόνο ως ψυχαγωγία.

Διαμορφώνουν τάσεις, δημιουργούν πρότυπα και πολλές φορές επηρεάζουν τις διατροφικές μας επιλογές χωρίς να το συνειδητοποιούμε. Το πρόσφατο viral trend του «performative matcha» είναι χαρακτηριστικό: νέοι άντρες βιντεοσκοπούν τον εαυτό τους στον δρόμο με ένα matcha latte στο χέρι και ένα βιβλίο στο άλλο, ως μέρος μιας εικόνας που υποτίθεται ότι τους καθιστά πιο ελκυστικούς.

Η ψυχολογία του φαγητού

Η κοινωνική μας φύση παίζει τεράστιο ρόλο στις διατροφικές μας συμπεριφορές. Η έρευνα δείχνει ότι τείνουμε να μιμούμαστε τις επιλογές και τις ποσότητες φαγητού εκείνων που μας αρέσουν ή με τους οποίους νιώθουμε οικειότητα. Γι’ αυτό συνήθως τρώμε περισσότερο όταν είμαστε με φίλους παρά μόνοι. Ταυτόχρονα, οι ευρύτερες πολιτισμικές αντιλήψεις γύρω από το «σωστό» ή «λάθος» φαγητό μας επηρεάζουν έντονα.

Από τις detox δίαιτες και την ωμοφαγία μέχρι τις μόδες των «καθαρών τροφών», τα τρόφιμα δεν είναι απλώς καύσιμο, αλλά και συμβολισμοί. Στον αντίποδα, η υπερβολή και η απόλαυση επίσης αναδεικνύονται ως κουλτούρα, όπως συμβαίνει στα mukbangs – βίντεο όπου άνθρωποι καταναλώνουν τεράστιες ποσότητες φαγητού μπροστά στην κάμερα.

Πότε γίνεται πρόβλημα;

Η παραστατική κατανάλωση δεν είναι απαραίτητα αρνητική. Μπορεί να φέρει ανθρώπους κοντά, να τονίσει την κουλτούρα τους ή να δημιουργήσει ευχάριστες εμπειρίες. Όμως γίνεται προβληματική όταν το φαγητό παύει να είναι πηγή θρέψης και απόλαυσης και μετατρέπεται σε «παράσταση» με μοναδικό στόχο την εικόνα προς τους άλλους. Στους εφήβους και τους νέους ενήλικες, όπου η ανάγκη για αποδοχή και κοινωνική ταυτότητα είναι έντονη, το φαινόμενο μπορεί να οδηγήσει σε:

• μειωμένη απόλαυση του φαγητού,

• αυξημένο άγχος για την εικόνα του σώματος,

• διατροφικές διαταραχές,

• υπερβολικούς κανόνες και περιορισμούς που βλάπτουν τη σωματική και ψυχική υγεία.

Επιπλέον, οι παροδικές μόδες μπορεί να επιβαρύνουν την αγορά, προκαλώντας ελλείψεις σε συγκεκριμένα τρόφιμα, όπως συνέβη με το matcha.

Πώς μπορούμε να ξανασυνδεθούμε με το φαγητό

Το φαγητό είναι βασική εμπειρία ζωής και δεν πρέπει να περιορίζεται σε μια «επίδειξη». Μερικές απλές ερωτήσεις μπορούν να μας βοηθήσουν να ανακτήσουμε ισορροπία:

• Τρώω αυτό που πραγματικά θέλω ή αυτό που πιστεύω ότι θα με κάνει να δείχνω καλύτερος;

• Μοιράζομαι γεύματα για σύνδεση και χαρά ή για προβολή;

• Νιώθω ικανοποίηση μετά το φαγητό ή αγωνία για το πώς φάνηκε στους άλλους;

Οι γονείς και οι φροντιστές μπορούν να παίξουν καθοριστικό ρόλο, δείχνοντας στα παιδιά ότι το φαγητό δεν πρέπει να συνδέεται με περιορισμούς ή άγχος, αλλά με υγεία, ποικιλία και ελευθερία επιλογής.

Η παραστατική κατανάλωση είναι ένα φαινόμενο που αντικατοπτρίζει τις κοινωνικές μας ανάγκες, αλλά και τις πιέσεις της ψηφιακής εποχής. Δεν είναι πάντα αρνητική, ωστόσο χρειάζεται προσοχή ώστε να μη μας απομακρύνει από τον πραγματικό σκοπό του φαγητού: τη θρέψη, την απόλαυση και τη σύνδεση με τους άλλους.